EKSLIBRIS jest najwłaściwszym i najszlachetniejszym sposobem oznaczenia własności książki, gdyż jako miniaturowe dzieło sztuki graficznej budzi uczucia estetyczne, będąc jednocześnie dowodem kultury jej właściciela. Istota ekslibrisu związana jest więc z umiłowaniem książki, z poziomem kulturalnym człowieka i podkreśla więź istniejącą między książką a jej właścicielem, którego imię i nazwisko widnieją na znaku graficznym.
Marian Jan Wojciechowski „Ekslibris godło bibliofila” Wrocław, 1978
EKSLIBRIS (łac. ex libris –
z książek) to znak własnościowy, najczęściej mała, graficznie skomponowana kartka
z napisem zawierającym imię, nazwisko, instytucję lub symbolem – herbem wskazującym
właściciela książki, zwykle naklejana na odwrocie przedniej okładki.
Ekslibrisy artystycznie wykonane za pomocą drzeworytu, miedziorytu,
akwaforty, akwatinty czy litografii podnoszą wartość estetyczną książek,
nadając im charakter bibliofilski.
Geneza ekslibrisu wywodzi się od herbu malowanego na kartach ksiąg
rękopiśmiennych w charakterze znaku własnościowego co najmniej od połowy
XIV wieku. Ekslibris w postaci naklejanej kartki pojawił się w Europie Zachodniej
pod koniec wieku XV.
Polska należy do krajów o najstarszych tradycjach ekslibrisowych.
Właścicielem najstarszego ekslibrisu polskiego był arcybiskup gnieźnieński i
prymas Polski Maciej Drzewiecki. Znak graficzny – drzeworyt herbowy powstał w
1516 roku w wiedeńskiej oficynie Hieronima Wietora. Po śmierci prymasa część
jego bogatych zbiorów posiadała Biblioteka Kapitularna w Łowiczu, gdzie prymas często
rezydował.
Tworzeniem znaków książkowych zajmowali się m. In. tacy artyści jak Lucas
Cranach Młodszy, Hans Baldung Grien czy Albrecht Dürer.
W następnym wieku grafika ekslibrisu osiągnęła bardzo wysoki pozom
artystyczny. Nowe techniki graficzne – akwaforta i akwatinta zostały
wprowadzone w wieku XVIII. Jednocześnie rozszerzył się znacznie repertuar zdobniczy
o motywy roślinne, pejzaże, sceny rodzajowe. W pracowniach grafików zaczęły
coraz częściej powstawać ekslibrysy lekkie w kompozycji i subtelne w rysunku. Z
kolei XIX wiek charakteryzuje się obniżeniem walorów estetycznych ekslibrisów,
wykonywanych w nowych technikach: litografii i cynkografii, zdecydowanie mniej
reprezentacyjnych niż poprzednie. Dopiero pod koniec tego stulecia zaczęło się
odradzać zainteresowanie tą formą graficzną pod wpływem zbieractwa znaków
książkowych. Z inicjatywy zbieraczy ekslibrisów pojawiły się naukowe i
popularne publikacje poświęcone znakom własności, ukazywały się czasopisma,
tworzyły się stowarzyszenia miłośników oraz kolekcjonerów. Organizowano już wówczas
wystawy, aukcje i konkursy.
Jako znak graficzny ekslibris przeżył swój wielki renesans w początkach
wieku XX, co wiązało się z nawrotem do klasycznych technik wykonania tj.
drzeworytu, miedziorytu, akwaforty. Dla wielu grafików ekslibris stał się także
jedyną formą wypowiedzi artystycznej. Od tego czasu coraz wyraźniej ekslibris zaczął
tracić swe użytkowe znaczenie jako znak własnościowy książki, stając się z
czasem niemal wyłącznie obiektem kolekcjonerskim dla miłośników małej grafiki.
„Encyklopedia wiedzy o książce” Wrocław, 1971. s. 653 – 656
Techniki
wykonywania ekslibrisów
DRZEWORYT
Technika artystycznego druku wypukłego, w której
formę drukującą, matrycę, zrobiono z drzewa. Na dobrze wypolerowane,
zamalowanej białym gruntem desce z drzewa (gruszy, jabłoni lub buka) wykonuje
się piórem lub grafitem rysunek. Obie krawędzie każdej narysowanej kreski
nacinano nożykiem. usuwając przy pomocy innych noży i dłut warstwę drzewa z niezarysowanych przestrzeni między kreskami. Pozostawały wypukłe elementy, które
zaczerniano farbą za pomocą pędzla lub wałka, a następnie odbijano na przyłożonym
do deski papierze.
MIEDZIORYT
Najstarsza technika artystycznego druku wklęsłego.
Rytownik (miedziorytnik) tnie rysunek na wypolerowanej blasze miedzianej,
używając ostrych, stalowych rylców o różnym przekroju dla uzyskania gradacji
szerokości o głębokości kresek. Odbitkę miedziorytniczą cechuje ostrość i
czystość kreski.
AKWAFORTA
Technika artystycznego druku wklęsłego, w której
pracę rytownika w głębieniu elementów drukujących zastępuje działanie kwasu. W
blasze miedzianej lub cynkowej, pokrytej warstwą kwasoodpornego werniksu
złożonego z wosku, asfaltu, żywicy i terpentyny, wykonuje się rysunek przy
pomocy stalowej igły i poddaje wytrawieniu w 5 – 10 % roztworze kwasu azotowego
lub chlorku żelaza. Po wytrawieniu, zmyciu werniksu, wykonaniu próbnych odbitek
i ewentualnych korekt odbija się akwafortę jak inne rodzaje artystycznego druku
wklęsłego.
AKWATINTA
Technika druku wklęsłego podobna do akwaforty, w
której wykorzystywano proces trawienia płyty miedzianej lub cynkowej kilkakrotnie
w celu uzyskania płaszczyzn o różnym stopniu nasycenia farbą.
„Encyklopedia wiedzy o książce” Wrocław, 1971
Ekslibrisy wykonane przez Jakuba Mazurkiewicza
"EX LIBRIS"
Wiktor Gomulicki (1851-1910)
Po starą księgę sięgam ze wzruszeniem,
Zda mi się, że to nakryty kamieniem
Ojców proch. Czas ją poczernił i kruszy,
Lecz pełna w sobie nieśmiertelnej duszy.
Ledwiem otworzył zżółkłe karty, słyszę:
Ktoś do mnie mówi poprzez wieków ciszę -
To przeszłość głosem czcigodnym pradziada
Z myśli i czynów swoich się spowiada.
Jak ją odtrącić? Jak nie dać jej ucha?
Wyrodny, kto swych praojców nie słucha!
Stara, szanowna, pyłem siwa księga
Cudownie Przeszłość z Obecnością sprzęga.
Stąd myśl krzepiąca, że w śmierci godzinie
Człowiek nie cały w cieniach grobu ginie;
Stąd wiara żywa w wieczność narodową,
Stąd moc dzierżąca zamiast miecza - słowo.
Cześć starym księgom; najmniejszy ich szczątek
Wart miejsca w świętej skarbnicy pamiątek!
